|
Пöдругаяс
Ветеранъяслöн сёрниысь и артмис тайö гижöдыс. Кыдзьяс казьтылöны олöмсö Л.А. Белова тшӧкыда чӧвтлӧ синъяссӧ ӧшинь стеклӧ пыр дзик керка водзас сулалысь куим еджыд кыдз пу вылö. Нимкодясьӧ мичлуннас, радлӧ на вӧсна. Сэк жӧ морӧссӧ шымыртӧ шоглун да чужтӧ казьтылӧмъяс. Ветымынӧд воясӧ верӧсыскӧд (фронтовик жӧ) локтісны татчӧ овны да уджавны Колода яг вӧр участок тупкӧм бӧрын. Гозъя эз кӧсйыны надейтчыны дась оланін вылö да босьтчисны кыпӧдны ас керка. Зэв бур места бöрйисны. Кыкнанныс ёна радейтісны пуяс да керка водзас колисны куим кыдз, пелысь да льӧм пу. Нелямын вонад найö быдмисны, паськалісны, мичаммисны. А Лидия Андреевна со пöрысьмис, керкаас колис öтнас. Бӧръя воясас пыр тшӧкыдджыка кутіс висьны-нёрпавны. Тыдалӧ, та вылö тӧдчис война да войнабӧрся ас вылас нуӧм став сьӧкыдлуныс. Л.А. Белова чужис Дон сиктын. Быдмисны кык вок да куим чой. Кыкнан вокыс да сійӧ вӧліны фронт вылын. Но ловъя сӧмын ӧтнас: Михаил вӧлі лейтенантӧн, взводса командирӧн, пӧгибнитіс. Владимир воӧдчис Берлинӧдз да кувсис гортас нин. Кӧкъямыс класс помалӧм бӧрын Лида босьтчис уджавны. Том ныв эз миритчы тырмытӧмторъяскӧд да та вӧсна лои вежлыны некымын места. Война вылӧ сійӧс босьтісны 1942 вося ноябрь 23 лунӧ. -Война пансьӧм бöрын велöдісны миянöс, том нывъясӧс, военнöй делӧӧ, — казьтылӧ Лидия Андреевна. — И миянлы вӧлі кокни. Мукӧд областьысь нывъяс весиг винтовкасӧ на абу аддзылӧмаӧсь, а ме син куньӧмӧн сійӧс рази да чукӧрті, бура лыйси. Став комиыс татшöм вӧлі. Л.А. Белова война чӧжыс вӧлі Карельскöй фронт вылын, видзис самолётъясысь Кандалакша. А служитіс пулемётнöй батальонын, ПВО войскаын. Пулемётыс медводз вӧлі нёль ствола, но самолётъяс ёнасӧ эз уськӧдав, и бӧрынджык вайисны ӧти ствола пулемёт. Сійӧ вӧлі ёна бурджык. Часьтса пулемётчикъяс уськӧдісны 13 самолёт, и ыджыд повтӧмлунысь сетісны гвардейскöй ним. А ӧд унджыкыс вӧліны том нывъяс, и мужичӧйяс дорысь налы вӧлі ёна сьӧкыдджык. Война дырйи вöлі унатор, мый йылысь ӧні на казьтылӧ нюмъялӧмӧн. — Тшӧкыда ми, комияс, сёрнитім ас кывйӧн,- висьталӧ ветеран.- Ӧтчыд зэв ёна ваксим-сералім. Вӧлӧмкӧ, ӧти майор миянӧс зэв сюся кывзӧ. Кор помалім серавны, сійӧ матыстчис миян дорӧ да шыасис комиӧн. Юаліс, кутшӧм районысь. Ми тшӧкмунім. Сэтшӧм яндзим сы водзын лои. Вӧлӧмкӧ, сійӧ ачыс коми, чужлӧма Усть-Вымскӧй районын, кадрöвöй военнöй. Та бӧрын комиӧн сёрнитны зілим гусьӧн. 1945 воын часьтсӧ, кӧні служитіс Лида, нуисны Дальньӧй Востокӧ. Но японечьяскӧд тышкасьны эз удайтчы. Комсомольск карын демобилизуйтісны да лэдзисны гортас. Локтӧм водзас карас снимайтчис аслас боевöй ёртъясыскӧд (фотокарточкаыс ӧшалӧ стенмас рама пытшкын). Овмӧдчис бать-мам дорас. Мамыс, батьыс и чойыс уджалісны колхозын. Олісны зэв сьӧкыда. Весиг эз вӧв бурджык паськӧм. Та вӧсна ныв кайис вӧрӧ. Колода яг вӧр участокын тӧдмасис да петіс верöс сайӧ. Верӧсыс белорус, вӧлі ас кодьыс жö зіль да кӧзяйственнӧй мортӧн. Но ӧтлаын олісны сӧмын 20 во. Эм пи. Олӧ Сыктывкарын. Отпусксӧ семьяыскӧд коллялӧ мам дорас. Корӧ эськӧ овны ас дорас — Сыктывкарö, но жаль кольны керкасӧ, град йӧрсӧ, кӧні быдтӧ картупель, капуста, лук. Л.А. Белова Колода ягын увйысис, Носимскӧй лесопунктын сідзжӧ уджаліс вӧрын, вӧлі комендантöн, детсадйын завхозӧн да с.в. Эм «Ветеран труда» да мукӧд медаль. Ичӧтсянь вӧлі збой — Людмила! Ёна жӧ тэ збой! — шензисны Л. Николаева вылӧ Носим сиктса нывъяс да зонъяс, — Öд тайӧ уджыс абу тэныдлы кодь. Троицко-Печорскӧдзыд почтатӧ колльӧдігӧн быдторйыс вермас лоны. — А ме некодысь ог пов, — вочавидзис Людмила да кинас петкӧдліс кобура вылӧ, кӧні куйліс наган, — лёк йӧзысь пыр позьӧ дорйысьны. Та вылын тшӧтшъяяс костын сёрни помасьліс. Л.А. Николаева чужліс Носим сиктын 1923 воын. 7 класс помалӧм бӧрын пырис уджавны почта вылӧ. Вӧлі сійӧ писькӧс да збой нылӧн. Тайӧс казялісны удж вылас да индісны почта новлӧдлысьӧн. Сетісны наган. Вöлӧн ветлісны Троицко-Печорскӧдз. Быдторйыс уджас вӧвлі, но мирнöй кадö киас оружие эз ковмы босьтлыны. — Эз кӧ заводитчы война, — висьталӧ Людмила Александровна, — гашкö, нэмсӧ колльӧдлі почта. Уджыс кӧть вӧлі сьӧкыд, но меным воис сьӧлӧм вылӧ. Но ставсӧ торкис война, и ковмис киӧ босьтны эз сӧмын наган, но и мӧд оружие. Повестка вайисны 12 час войын. А асывнас петісны нин кузь туйӧ. Мамыс Аныбӧдз нуис вӧлӧн, а сэсянь Айкатылаӧдз мунісны подӧн. Пуксьӧдісны товарнöй вагонӧ да нуисны Заполярьеӧ. Веськаліс торъя артиллерийскöй дивизионӧ. Видзисны самолётъясысь войвывса енэж. — Миян вӧліны 37 миллиметровöй пушкаяс, — шуӧ Л.А. Николаева. — Расчётын 6 морт. Куимыс олӧма мужичӧй, куимыс том ныв. Ме вӧлі мӧд номерӧн. Арталі самолётлысь ӧдсӧ да ылнасӧ. Миян пушка вермис уськӧдны самолёт квайт километр вылнасянь. — Нывъяслы, тӧдӧмысь, сьӧкыд вӧлі пушка дорад. — Сьӧкыд, дерт. Пушкасӧ лоис кыскавны аслыным жӧ. Снаряд ящикъяс пельпом вылын жӧ новлім. Но некор эг элясьлöй. Öд томдырйиыд ёна мудзтӧ он кыв. Да и сьыланкыв ёна отсавліс. Пуксям вӧлі кытшӧ и ливкйӧдлам-сьылам. — Комиӧн, рочӧн? — Миян взводын вӧлі 13 коми ныв. Унджыкыс асланым районысь — Дереваннӧйысь, Аныбысь да с.в. Сьылім коми и роч сьыланкывъяс. Рочьяслы зэв кажитчис миян сьыланкывъяс. Гашкӧ, ловъяӧсь кö, ӧні на помнитӧны да казьтылӧны. — Война вылад, кӧнкӧ, шогыс и радлуныс вӧлі. — Шогыс, ме серти кö, унджык. Мина улӧ куим ныв веськалісны. Ставныс пӧгибнитісны. Ёна найӧс жалитім. 1943 воӧ воис гортсянь письмö. Мам юӧртіс батьлӧн пӧгибнитӧм йылысь. Кык сутки бӧрді-шогси. Весиг батареяса командир менӧ жалитіс да служба вылысь лэдзліс. Радлун йылысь кӧ. 1945 воӧ вуджӧдісны Белорусскӧй фронт вылӧ. Сэки пушкаяс эг нин ас вылын кыскалӧй. И, дерт жö, рад вӧлі. Ёна нимкодясим, кор Победа йылысь тӧдмалім. Сэки ми Польшаын вӧлім. Сэсянь и гортӧ лэдзисны. Людмила Александровна война бӧрас пыр водзмӧстчис, уджаліс сэні, кытчӧ индылісны лесопунктса веськӧдлысьяс. Ас кодьыс жӧ шань веськаліс и верӧсыс. Василий Николаевичкӧд быдтісны да петкӧдісны асшӧр олӧмӧ кык пиӧс — Женяӧс да Геняӧс. Öні ӧти керка помын олӧны внучкаыскӧд. Женя пиыс Носим сиктын стрӧитіс сылы керка. Но вуджнысӧ ёна кӧсйӧмыс абу. Öд тані коли олӧмыслӧн унджык кадыс. Пыр öтилаын А.Н. Липина Заполярьеын муртса эз ло шофёрӧн. Места вылӧ воӧм бӧрын индісны сійӧс шофёръясӧс дасьтан курсъяс вылӧ. — Приказ эм приказ, — казьтылӧ война кадсӧ Александра Николаевна. — Колӧ сійӧс пӧртны олöмö. Но веськыда кӧ шуны, шофёрӧн лоны эг кӧсйы. Мыйла? Механизмъяс дорӧ эз кыскы, Шудыд вылӧ, курсъяссӧ дугӧдісны: велӧдысьсӧ босьтісны передöвöй вылӧ. И ме веськалі связьӧ. Война чӧжыс сэсся служиті штабын. Штабыс сулаліс Кандалакшаын. Сэні вӧлі сідзжӧ зэв сьӧкыд да опаснö. — Ми видзим тайӧ войвывса карсӧ самолётъясысь, — висьталӧ сійӧ. — Вӧлі нёль батарея и быдын нёль пушка. Дивизияса командир видзӧдіс дальномер пыр матыстчысь самолётъясӧс да сеталіс командаяс батареяяслы би восьтӧм да дугӧдӧм кузя. Вӧлі йитчас мекӧд, а ме — батареяса командиркöд. Тшӧкыда связьыс орлі. Ме корси линиясьыс орӧмсӧ да йитлі. Та дырйи и верми пӧгибнитны. — Кутшӧмкӧ полöм вӧлі эз? — Первой кадас, дерт, вӧлі. Фронт вылӧ вайигӧн бомбитісны поездысь бӧръя вагонсӧ. Унаӧн сэки пӧгибнитісны. Вӧліны сэні и комиысь нывъяс. Веськалі бӧрынджык и самолётъясӧн бомбитӧм улӧ. Сэки дзебсим вӧрӧ, водзвыв дасьтӧм землянкаясӧ. Та бӧрын полöмыс воши. Тадзи, чайта да, вӧлі быдӧнкӧд, И кор полӧмсӧ вуджан — лоӧ зэв кокни. — Он жалитӧй, мый пыр вӧлінныд войвылын, Европасӧ эн аддзылӧй? — Ог. Тані ӧд кодлыкӧ коліс жӧ лоны. 1945 воын А.Н. Липина бергӧдчис гортас. Александра Николаевна помавліс 8 класс. Окота вӧлі велӧдчыны водзӧ, но эз вӧв позянлуныс (рытъя школаын велӧдчӧмысь коліс вештыны сьӧм). Уджаліс кывкутана уджъяс вылын: вӧлі нарсудын секретарӧн, счетоводӧн. Война вылысь локтӧм бӧрын бара босьтчис мирнöй уджӧ. Сылы, кыдзи фронтӧвиклы да грамотаа мортлы, быдлаӧ ӧдзӧсыс вӧлі восьса. Недыр шойччыштӧм бӧрын пырис уджавны райисполкомӧ. Вӧлі разнöй должностьяс вылын. 1953 воын овмӧдчис Паспом посёлокӧ. Уджаліс контораас бухгалтерӧн, бӧрынджык клубса да детсадса заведующӧйӧн, воспитательӧн да с. в. Водзмӧстчис общественнöй олӧмын. А.Н. Липиналӧн куим внук да квайт правнук. Сьöлöмнас томöсь Л.А. Николаевалы, А.Н. Липиналы да Л.А. Беловалы 70 сайӧ арӧс. Но ыджыд арлыд да сьӧкыд олӧм вылӧ видзӧдтӧг, тайӧ шань аньясыс сьӧлӧмнас пыр на томӧсь. Тшӧкыда найӧ аддзысьлӧны Паспомса шӧр школаын велӧдчысьяскӧд да висьталӧны асланыс фронтöвöй туй йылысь. Нывкаяс да зонкаяс и асьныс волӧны ветеранъяс дорӧ гортаныс. Ыджыд арлыд да висьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, ветеранъяс зільӧны овны да восьлавны ӧнія кадыскӧд ӧти визьын. Лыддьӧны газет-журналъяс, кывзӧны радио, видзӧдӧны телевизор. Тӧдӧны став ыджыд лоӧмторсӧ оз сӧмын Россияысь, но и мирысь. Сьӧлӧмсяньыс жалитӧны став бурсӧ, мый вӧлі водзын налӧн олӧмын. Майшасьӧны октябрята, пионеръясӧс да комсомол бырӧдӧм кузя. На серти, челядь воспитывайтчисны тайӧ нимъяс улас, и вӧлі таысь сӧмын бур. Чуймалӧны олӧм лёкмӧм вылӧ: ӧд сэки Заполярье дорйигӧн надейтчисны бур олӧм вылӧ. И збыльысь, олӧмыс бурмыліс ӧти кадӧ. Но ӧні со бара лёкмис. Томӧсь кӧ эськӧ вӧліны, венісны сійӧс, ӧд, кыдз шуласны, би да ва пыр мунісны и ловйӧн колисны. Война бӧрас ӧд зэв жö сьöкыд вӧлі. Но пидзöс вылö эз сувтлыны. Шензьӧны, мый Победалы 50 во тыригӧн мунӧ Россиялӧн территория вылын вир кисьтана война. Мирной кадӧ пӧгибайтӧны том йӧз. Тайӧ мöй абу преступление. Дерт, Чечняын колö лӧсьӧдны-вӧчны пӧрадок, но не тадзи жӧ. И куимнанныслӧн öти кöсйӧм — медым ӧдйӧджык помасяс войнаыс. Чуймöдӧ ветеранъясӧс и сійӧ, мый лоисны уджтöмалысьяс. Верстьӧ йӧз лун-лун довъялӧны посёлокӧд, юӧны-кодалӧны, ӧд на серти, кыдзи овны ӧнія кадӧ уджтӧг, кор олӧмыс сэтшӧма донсяліс. Тайӧ некыдз оз пыр вежӧраныс. Найӧ, вермисны кӧ эськӧ, уджтӧ эз на шыбитны. Людмила Александровна, Александра Николаевна да Лидия Андреевна важысянь нин ёртасьӧны: волысьӧны, отсасьӧны ӧта-мӧдыслы. Праздникъяс пыр коллялӧны ӧтлаын. Ӧти кывйӧн кӧ, шогсӧ и радлунсӧ юкӧны ӧтув. Бӧръя кадас, кор олӧмыс лёкмис, нывбабаяслӧн майшасьӧмыс лои унджык. Посёлокас сӧмын вит фронтӧвик (сельсӧветулын 9), но на вӧсна абу некутшӧм тӧжд. Ветеранъяс колисны ас кежаныс. Кык дӧвалӧн виялӧ керка вевтыс. Л.А. Беловалӧн, видзӧдӧм серти, шондӧдтӧдз оз тырмы кос пескыс. И уль пессӧ на весиг таво вылас эз вайны. А ӧд нывбабаяс олӧны вӧр посёлокын. Эскыссьӧ, мый Победалы 50 во тыригӧн тайӧ аньяслы сельсӧветса да лесопунктса юралысьяс век жӧ отсаласны. Эскыссьӧ, мый оз кольны бокӧ и Паспом посёлокса олысьяс, шӧр школаын велöдчысьяс. Нывкаяс да зонкаяс кутасны тӧждысьны тайӧ аньяс вӧснаыс. И тайӧн ваясны налы ыджыд нимкодьлун. Н. ЛЮТОЕВ. СНИМОК ВЫЛЫН: Л.А. Николаева, Л.А. Белова да А.Н. Липина. Снимок И. Калистратовлöн.
Парма гор, 1995, Февраль 21 лун. |
